TÀI NGUYÊN THỰC VẬT ĐA DẠNG CỦA CÙ LAO CHÀM GẶP ĐE DỌA TRƯỚC SỨC ÉP PHÁT TRIỂN

Ngày 13/4 vừa qua, trong hội thảo chuyên đề rừng Cù Lao Chàm, GreenViet đã báo cáo kết quả của dự án Điều tra thành phần loài và xây dựng danh lục thực vật trên cạn tại đảo Hòn Lao thuộc khu dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm.

• Hết năm 2017, GreenViet bước đầu đã điều tra, xác định được 304 loài thực vật bậc cao trên cạn tại đảo Hòn Lao, Cù Lao Chàm. Năm loài có tình trạng nguy cấp, cần được quan tâm, bảo tồn.
• Trong 800 hộ dân đang sinh sống tại Cù Lao Chàm, có 50 hộ thường xuyên khai thác tài nguyên thực vật với mục đích buôn bán, phục vụ nhu cầu khách du lịch.
• GreenViet đề xuất cần tiếp tục nghiên cứu điều tra hệ thực vật Cù Lao Chàm, ưu tiên các nghiên cứu chuyên sâu về các loài có giá trị kinh tế nhằm hướng tới gắn kết việc bảo vệ tài nguyên rừng với hoạt động du lịch sinh thái bền vững có sự tham gia của cộng đồng.

Giới thiệu về thiên nhiên Cù Lao Chàm

Nếu ví hệ sinh thái trên bán đảo Sơn Trà, TP. Đà Nẵng như một kho báu mong manh, thì những hệ sinh thái biệt lập trên các đảo ở Cù Lao Chàm có thể được xem như những “Vên ngọc bích xanh trên biển”. Quần đảo Cù Lao Chàm nằm trong tổng thể khu dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm – Hội An được UNESCO chính thức công nhận vào năm 2009 với những đặc trưng về địa lý, địa chất, lịch sử hình thành, và cả một hệ sinh thái rừng tự nhiên độc đáo chỉ có duy nhất ở Việt Nam. Cù Lao Chàm là phần kéo dài về đông nam của khối đá Granit (đá hoa cương) Bạch Mã – Hải Vân- Sơn Trà, mà các nhà địa chất học gọi là ” phức hệ địa chất Hải Vân – Sơn Trà” được hình thành cách đây 230 triệu năm, là điểm cuối cùng của hệ sinh thái Trung Trường Sơn – 1 trong 20 hệ sinh thái ưu tiên bảo tồn toàn cầu. Các đảo ngày này được hình thành trong quá trình vận động nâng lên của vỏ trái đất và trải qua hàng triệu năm tiến hóa và hình thành nên hệ sinh thái rừng tự nhiên và các loài động vật đang cư trú trên các đảo. Lịch sử xuất hiện và hình thành các loài trên đảo mãi mãi là câu hỏi của thời gian và ẩn chứa nhiều điều bí ẩn dành cho cả giới khoa học và những du khách thập phương khi tìm hiểu về Cù Lao Chàm. Để đi tìm lời giải cho những điều bí ẩn và hiểu rỏ lịch sử tạo hình nên Cù Lao Chàm ngày nay, cần tiếp tục có nhiều hơn nữa các công trình nghiên cứu khoa học, và song song song với đó là công tác bảo tồn những di sản của thiên nhiên và lịch sử đã ban tạo cho Cù Lao Chàm. Có thể, từng cái cây, con, những đám rong rêu, viên đá nhỏ ở trên đảo đều mang trên mình một dấu tích lịch sử và có thể giúp con người hiểu rỏ hơn về vùng đất độc đáo này.

Sau hơn một năm nghiên cứu và điều tra hệ thực vật bậc cao trên cạn tại đảo Hòn Lao thuộc khu dữ trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm – Hội An, nhóm nghiên cứu GreenViet đã ghi nhận và định danh được 304 loài thực vật, thuộc các nhóm cây gỗ, thuốc, cây cảnh, cây làm thức ăn cho người, cây làm vật dụng. Đây là một trong những kết quả bước đầu của hợp tác nghiên cứu giữa Ban quản lý Khu Bảo tồn biển Cù Lao Chàm và trung tâm GreenViet nhằm xây dựng dữ cơ sở dữ liệu (CSDL) đầu tiên về đa dạng thực vật trên cạn, tạo cơ sở đánh giá hiện trạng, quản lý và  theo dõi biến động theo thời gian của hệ sinh thái rừng tự nhiên trên các đảo ở Cù Lao Chàm. Trước đây, các chương trình nghiên cứu và số liệu về đa dạng sinh học ở cạn rất hạn chế, chưa được tập hợp, cập nhật, và đánh giá để tạo dữ liệu thống nhất và làm cơ sở khoa học, dẫn đến sự khó khăn trong công tác quản lý, quy hoạch và sử dụng hợp lý tài nguyên thực vật nói riêng và bảo tồn đa dạng sinh học nói chung.

Trong những năm qua, lượng khách du lịch chọn Cù Lao Chàm làm điểm nghỉ chân thăm quan thiên nhiên rừng xanh – cát vàng – biển ngọc nơi đây vẫn tiếp tục một tăng. Độ nóng của những địa điểm du lịch sinh thái trong mắt khách du lịch sẽ tiếp tục lớn dần, trong bối cảnh khí hậu ngày càng nóng bức, khó lường, và con người có thiên hướng tìm về những nơi thiên nhiên để tìm sự dịu mát. Tuy vậy, lượt khách du lịch tới Cù Lao Chàm ấn tượng tăng (từ 367 nghìn năm 2016 lên 402 nghìn năm 2017) cũng là một tín hiệu cảnh báo rằng những siêu dự án lưu trú, cơ sở hạ tầng cỡ lớn để phục vụ nhu cầu thị trường có thể mọc lên bất kì lúc nào và sẽ đe dọa tài nguyên thiên nhiên Cù Lao Chàm nếu không được đánh giá kĩ về tác động tới môi trường.

Chưa cần có những siêu dự án với tổ hợp những khu giải trí, nhà hàng – khách sạn đi vào hoạt động, người dân Cù Lao Chàm đã có thể cảm nhận được phần nào những tác động tai hại của phát triển du lịch khi bảo tồn, quản lý tài nguyên thiên nhiên chưa đi song hành. Chẳng hạn, việc xây dựng tuyến đường quanh đảo Cù Lao Chàm vào năm 2016 không chỉ phá hủy một phần diện tích đáng kể rừng đặc dụng mà còn gây ra nhiều hệ quả tiêu cực đặc biệt việc sạt lở hai bên sườn của đường. Trong khi Ban quản lý chưa có được thông tin, dữ liệu đầy đủ về số lượng cũng như sự phân bố của các loài thực vật tại đảo, việc mất đi diện tích hệ sinh thái rừng có thể tác động tới những loài thực vật quý hiếm, cần được bảo tồn tại đảo.

Hiện nay chưa có nghiên cứu nào đánh giá tính liên kết giữa HST rừng và lượng nước ngọt tự nhiên trong khu vực. Chúng ta chưa biết rõ những tác động tới thảm thực vật như việc mở đường xá, xây dựng các công trình lớn lấn vào diện tích thảm thực vật sẽ gây nên trở ngại gì cho nguồn nước sạch tại đảo. Vì vậy, khả năng cung cấp nguồn nước ngọt cho đảo trong trung hạn và dài hạn sẽ gặp nhiều thách thức.

Vì vậy, GreenViet đã lập bản đồ số hóa thảm thực vật rừng chi tiết 1/25000 cho riêng khu vực đảo Hòn Lao của Cù Lao Chàm để hỗ trợ Ban quản lý Bảo tồn biển Cù Lao Chàm trong việc quản lý hệ sinh thái rừng hiệu quả.

Để có một bức tranh tổng quan về hiện trạng khai thác tài nguyên rừng Cù Lao Chàm, GreenViet đã tiến hành phỏng vấn 69 người dân tại Cù Lao Chàm, trong đó có 4 thôn trưởng từ các thôn dân sinh nằm trong khu vực nghiên cứu. Kết quả cho thấy, trong số khoảng 800 hộ gia đình sinh sống tại đảo Hòn Lao, có khoảng 100-150 hộ gia đình có tham gia vào hoạt động khai thác rau rừng, lá thuốc trên đảo. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 50 hộ khai thác thường xuyên với mục đích buôn bán, các hộ còn lại chỉ thỉnh thoảng thu hái để sử dụng cho gia đình.

Thế nhưng việc hái lá thuốc, rau rừng thường được diễn ra từ tháng 4 đến tháng 8, là thời điểm nắng nóng, thích hợp cho việc phơi sấy và cũng là thời gian cao điểm của mùa du lịch. Vào những tháng hè, lượng rau ngày càng ít đi do thu hái nhiều và thời tiết khô hạn, tốc độ tái sinh của rau chậm, trong khi nhu cầu sử dụng trên thị trường lại rất cao. Chính điều này tạo nên nguy cơ làm suy giảm nguồn tài nguyên nếu không có sự điều chỉnh thích hợp. GreenViet cũng đã lập bản đồ phân bố 81 loài thực vật có giá trị sử dụng để thuận tiện cho việc quản lý và hướng dẫn khai thác bền vững những loài thực vật này.

Vừa cần có những giải pháp khắc chế sự ảnh hưởng không bền vững lên tài nguyên thực vật, chính quyền cũng vừa cần có sự đầu tư để lưu giữ, phát triển những tài nguyên địa phương có giá trị thực tiễn tới đời sống người dân. Trong số 304 loài, GreenViet xác định được 81 loài có giá trị sử dụng với người dân, được chia thành bốn nhóm đó là cây lá uống, rau ăn/quả, vật dụng và cây cảnh. Có tới 51 loài thực vật lá uống, nhiên các loài thực vật có vị thuốc này chưa được kết hợp với nhau thành một bài thuốc thực sự, mới chỉ được chế biến thủ công chặt nhỏ và phơi khô.

Một trong những nỗ lực để gìn giữ giá trị của thực vật bản địa với người dân địa phương đó là 80 mẫu tiêu bản thực vật mà GreenViet đã thực hiện và trưng bày tại phòng triển lãm đảo Hòn Lao. Những mẫu tiêu bản được ghi tên khoa học và tên phổ thông này thể hiện tất cả những bộ phận của loài thực vật, được ép trong khung kính để bảo đảm chất lượng, tiện lợi cho việc tra cứu, tìm hiểu và nghiên cứu cho cả khách du lịch và người địa phương.

Một trong những mặt hàng phổ biến tại Cù Lao Chàm lại có tính đặc sắc của địa phương là nước lá uống. Bác Nguyễn Văn Học, một người dân địa phương cao tuổi rất am hiểu về thực vật địa phương do đã có nhiều năm đi hái thực vật rừng cho rằng, kết hợp bán nước lá uống và giới thiệu, hướng dẫn cho khách du lịch về loại lá mà họ sử dụng thông qua những mẫu tiêu bản thực vật này sẽ giúp sản phẩm du lịch địa phương hấp dẫn và đa dạng hơn.

Nhóm nghiên cứu cũng ghi nhận được 5 loài thực vật nguy cấp, quý hiếm, cần được ưu tiên bảo tồn đó là (1) Cam Đường (Đa tử biển) Limnocitrus littoralis (Miq.) Swingle ở mức nguy cấp (EN), (2) loài Sến dưa (Lầu) Madhuca pasquieri (Dub.) H.J. Lam. được xếp mức nguy cấp (EN) trong sách đỏ Việt Nam, (3) loài Rau sắn chùa Hương Melientha suavis Pierre. ở mức Sắp nguy cấp (VU) trong sách đỏ Việt Nam, loài Tuế Rumphi Cycas rumphii Miq.. và cuối cùng là Gụ Lau Sindora tonkinensis ở mức IIA trong nghị định 32/2006.

Chỉ trong vòng 1 năm nghiên cứu, 5 loài thực vật quý hiếm đã được phát hiện và ghi nhận bổ sung (trước đây chỉ có 1 loài hiên tuế Rumphi). Điều này chứng tỏ hệ đa dạng sinh học rừng Cù Lao Chàm rất có khả năng vẫn còn nhiều loài động, thực vật chưa được ghi nhận hết. Ngược lại trong bối cảnh  hiện nay, nhu cầu từ khách du lịch ngày một tăng đang làm suy giảm nguồn tài nguyên thực vật rừng, kéo theo sự mất đi môi trường sống tự nhiên của động vật. Theo đà này, không tránh khỏi việc suy giảm số lượng của một số loài động vật tại Cù Lao Chàm. Về lâu về dài, chúng có khả năng trở nên tuyệt chủng tại Cù Lao Chàm vì mất môi trường sống. Một khả năng khác đó là sự mất đi vĩnh viễn một số loài nhạy cảm với sự thay đổi của môi trường trong khu vực mà chúng ta còn chưa biết đến.

Ngoài ra, nhóm nghiên cứu GreenViet cũng ghi nhận vùng phân bố mới của một loài Lan họa sinh trước nay mới chỉ được biết tới ở tỉnh Quảng Bình và Thái Lan, Hồng Kông, Đài Loan.

Các kết quả từ dự án góp phần khẳng định tầm quan trọng của tính đa dạng sinh học của hệ sinh thái rừng ở đảo trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững của quốc gia nói chung và tỉnh Quảng Nam nói riêng. Tiếp tục nghiên cứu và điều tra đa dạng sinh học rừng Cù Lao Chàm là việc tối quan trọng để có cơ sở tham mưu cho những chương trình, dự án phát triển xã đảo một cách bền vững và tôn trọng giá trị của đa dạng sinh học.